egkRek xka/kh
गांधीजींचा जन्म ऑक्टोबर२, इ.स. १८६९ यादिवशी सध्याच्या गुजरातमधील पोरबंदर शहरात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव
करमचंद आणि आईचे
नाव पुतळीबाई होते. इ.स. १८८३ मध्ये
वयाच्या तेराव्या वर्षी त्यांचा कस्तुरबा माखनजी यांच्या बरोबर
बालविवाह झाला.
त्यांच्या पोरबंदरमधील प्राथमिक तसेच
राजकोटमधील माध्यमिक शिक्षणामध्ये ते एक साधारण
विद्यार्थी होते. त्यांचा एका
वार्षिक परीक्षेतील अहवाल पुढीलप्रमाणे होता
- "इंग्रजीत चांगला,
अंकगणितात ठीक आणि भूगोलात कच्चा.
वर्तणूक अतिशय चांगली, हस्ताक्षर खराब
" ते
मॅट्रिकची परीक्षा भावनगरमधील सामलदास कॉलेजमधून थोड्या कष्टानेच पास
झाले आणि तेथे
असतांना, त्यांनी वकील व्हावे या
त्यांच्या कुटुंबीयांच्या इच्छेबद्दल ते नाखूश होते.
शालेय शिक्षण संपवून
वयाच्या एकोणिसाव्या वर्षी इ.स. १८८८ मध्ये
ते इंग्लंडमध्ये लंडनला युनिव्हर्सिटी कॉलेज, वकिलीचे शिक्षण
घेण्यास गेले. तेथे त्यानी
इनर टेंपल या
गावी राहून बॅरिस्टर होण्यासाठी भारतीय
कायदा आणि न्यायशास्त्राचा अभ्यास
केला इंग्लंडमध्ये कायद्याचा अभ्यास करून ते
बॅरिस्टर बनले आणि हिंदुस्थानात परत
येऊन वकिली करू
लागले. १८९१ मध्ये
ते इंग्लंड सोडून
परत भारतात आले.
गांधीनी आयुष्याची २१ वर्षे दक्षिण
आफ्रिकेत घालवली, जेथे त्यानी
त्यांचे राजकीय दृष्टिकोन, नैतिक
आणि राजकीय नेतृत्व कौशल्ये विकसित
केली. दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीयांचे नेतृत्व करणार्‍या श्रीमंत मुस्लिमांनी आणि
अतिशय कमी अधिकार
असणार्‍या गरीब
हिंदू गिरमिट्यानी(?) गांधीना नोकरी
दिली. 'भारतीयत्व' सर्व
धर्म आणि जातींमध्ये उतरले
आहे असा दृष्टिकोन आयुष्यभर ठेवत
गांधीनी या सर्वाना भारतीयच मानले.
मुख्यत्वे धर्माच्या बाबतीत ऐतिहासिक भिन्नता आपण
सांधू शकू असा
त्यांना स्वतःबद्दल विश्वास होता, आणि हा
विश्वास घेऊन ते भारतात
आले. येथे त्यांनी या
विश्वासाची अंमलबजावणी करण्याचा प्रयत्‍न केला.
दक्षिण आफ्रिकेमध्ये गांघींना समाजाच्या विकालांगाची ओळख
झाली. भारतीय धर्म
आणि संस्कृती यांमध्ये असलेल्या गुंतागुंतीच्या समस्यांपासून आपण
दूर आहोत याची
त्यांना जाणीव झाली आणि
दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीयांना समजून
घेऊन व त्यांचे नेतृत्व करून
आपणास भारत समजला
असे ते मानू
लागले.
दक्षिण आफ्रिकेत गांधीना गौरेतर
लोकांबद्दल असलेल्या भेदभावाला सामोरे जावे लागले,
तेथील भारतीयांना दिली
जाणारी असमान वागणूक
अनुभवली. पहिल्या वर्गाचे तिकिट असतांनासुद्धा त्यांना पीटरमारित्झबर्गमध्ये रेल्वे
अधिकार्‍यांनी तृतीय वर्गाच्या डब्यात
बसण्यास सांगितले. गांधीजीनी नकार देताच त्यांना अपमान
करून आगगाडीमधून ढकलून
देण्यात आले. ती संपूर्ण रात्र
गांधीनी फलाटावरील गेस्टरूममध्ये काढली. (७ जून
१८९३). गांधीनी ठरवले
असते तर उद्दाम
वर्तन करणार्‍या
त्या रेल्वे अधिकार्‍यास
ते अद्दल घडवू
शकले असते. पण
सूडभावनेने कोणाला शिक्षा करविणे
हा त्यांचा हेतू
नव्हता तर अन्यायकारक व्यवस्था बदलवणे
हा त्यांचा हेतू
होता.
पुढे एकदा,
प्रवाशांना वाट करून न दिल्यामुळे वाहन चालकाने त्यांना मारले.
पूर्ण प्रवासात त्यांना अनेक
यातना सहन कराव्या लागल्या. अनेक
हॉटेलमधून त्यांना हाकलून देण्यात आले.
अशा अनेक घटनांपैकी अजून
एक घटना म्हणजे, डर्बनमध्ये न्यायाधीशाने त्यांना त्यांची टोपी काढून ठेवण्याचा हुकूम
दिला. गांधीजींनी तेव्हाही नकार
दिला. या घटना
त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देण्यार्‍या
ठरल्या. हे सर्व
अनुभव घेतल्यावर गांधीनी स्वतःचे समाजातील स्थान
आणि ब्रिटिश राज्यातील आपल्या
लोकांची किंमत याबद्दल प्रश्न
उपस्थित करण्यास सुरुवात केली. अशाप्रकारे भारतीयांबद्दलच्या वंशभेद,
असमानता यांना सामोरे गेल्यावर गांघीजींनी या
अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यास व समाजात स्वतःचे स्थान
निर्माण करण्यास सुरुवात केली.
इ.स. १९१५मध्ये गांधीजी कायमसाठी भारतात
परत आले. गांधीजीना पहिले
मोठे यश १९१८
मध्ये चंपारण आणि खेडामधील सत्याग्रहात मिळाले. चंपारण, बिहारमधील जमीनदार, जे प्रामुख्याने ब्रिटिश होते,
स्थानिक शेतकर्‍यांना सक्तीने नीळ
उत्पादन करावयास लावत असत. त्यांना योग्य
मोबदला पण मिळत
नसे. यांमुळे ते
सतत गरिबीत राहत.
शेतकर्‍यांची गावे
अत्यंत घाणेरडी आणि
आरोग्याच्या दृष्टीने हानिकारक ठेवली जात. तसेच दारू, अस्पृश्यता, पडदा पद्धत अशा
अनेक समस्या या
गावांमध्ये होत्या. यावर भर
म्हणजे तेथील दुष्काळ, पण
इंग्रजानी तरीही अनेक जाचक
कर लादले होते
आणि ते वाढतच
होते.
गुजरातमधील खेडामध्येसुद्धा स्थिती काही वेगळी
नव्हती. गांधीजींनी तिथे
एक आश्रम उभारला.
तिथे त्यांनी त्यांच्या लहान-मोठ्या सर्व अनुयायांना एकत्र
केले. त्यांनी त्या
भागातील परिस्थितीची माहिती गोळा केली
व तिचा सखोल
अभ्यास केला. गावकर्‍यांना विश्वासात घेऊन
त्यांनी गावाच्या स्वच्छतेचे तसेच शाळा, रुग्णालयाच्या बांधकामाचे काम
हाती घेतले. याचसोबत गावातील प्रमुखांना वर
उल्लेखलेल्या प्रथा नष्ट करण्यास प्रवृत्त केले.
जेव्हा पोलिसांनी त्यांना प्रदेशात अशांतता निर्माण करण्याच्या गुन्ह्याखाली अटक
केली व तो
भाग सोडून जाण्यास सांगितले, तेव्हा
गांधीजींचा प्रभाव जाणवून आला.
हजारो लोकांनी या
अटकेचा विरोध केला.
त्यांनी गांधीजींच्या सुटकेसाठी तुरुंगाबाहेर, पोलिस स्थानकासमोर आणि
न्यायालयासमोर मोर्चे काढले. न्यायालयाने शेवटी
नाइलाजाने त्यांची मागणी मान्य केली.
गांधीजींनी जमीनदारांविरुद्ध सुसंघटित आंदोलने चालू केली. याचा
परिणाम म्हणजे तेथील
जमीनदारांनी ब्रिटिश सरकारच्या मार्गदर्शनाखाली एक ठराव मंजूर
केला. त्यानुसार शेतकर्‍यांना जास्त मोबदला
आणि स्वतःच्या मतानुसार पीक
घेण्याची मोकळीक मिळाली, तसेच
करवाढ होऊन दुष्काळ असेपर्यंत कर
भरण्यापासून सूट मिळाली. या
आंदोलनादरम्यानच गांधीजींचा उल्लेख लोक ”’बापू”’
आणि ”’महात्मा”’ म्हणून
करू लागले. खेडामध्ये सरदार पटेलांनी शेतकर्‍यांच्या बाजूने इंग्रजांसोबत वाटाघाटी केल्या.
त्यानतर कर रद्द करण्यात आला
आणि सर्वांची तुरुंगातून सुटका
करण्यात आली. या आंदोलनामुळे गांधीजींची प्रसिद्धी सर्व
भारतभर पोहोचली.
गांधीजींनी असहकार, अहिंसा आणि शांततामय विरोध
यांना शस्त्र म्हणून
इंग्रजांविरुद्ध वापरले . गांधीजींनी अहिंसेच्या तत्त्वाला स्वदेशीची जोड
दिली. त्यांनी सर्वांना परदेशी
- विशेषत: ब्रिटिश - वस्तूंचा बहिष्कार करण्याचे आवाहन
केले. या तत्त्वानुसार सर्व
भारतीयांनी ब्रिटिश कपड्यांच्या ऐवजी खादीचा उपयोग
करावा असे अभिप्रेत होते.
प्रत्येक भारतीय पुरूष आणि
स्त्रीने, प्रत्येक गरीब आणि श्रीमंत व्यक्तीने, दिवसाचा काही
काळ भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या समर्थनार्थ चरख्यावर सूत
कातावे असा गांधीजींचा आग्रह
होता. याचा मुख्य उद्देश
शिस्त आणि स्वावलंबनाचे महत्त्व लोकांच्या मनावर
ठसवणे तसेच स्त्रियांना स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी
करूण घेणे हा
होता. ब्रिटिश वस्तूंच्या बहिष्काराबरोबरच ब्रिटिश शैक्षणिक संस्थांचा बहिष्कार, सरकारी
नोकरीचा त्याग आणि ब्रिटिशांनी दिलेल्या मान
आणि पदव्यांचा त्याग
करण्याचे आवाहन गांधीजींनी केले.
असहकार चळवळीला समाजातील सर्व
स्तरांमधून उस्फूर्त प्रतिसाद मिळाला. पण असहकार
चळवळ जोमात असतांनाच असस्मात थांबवण्यात आली.
याला कारण ठरले,उत्तर प्रदेशमधील चौरी चौरा गावात
चळवळीला मिळालेले हिंसक वळण. ४ फेब्रुवारी इ.स. १९२२ रोजी
पोलिसांनी जमावावर केलेल्या गोळीबाराने संतप्त होऊन आंदोलकांनी पोलिसांवर हल्ला
केला व नंतर
पोलिस ठाण्याला आग
लावली. जमावावरील गोळीबारात तीन
जण मरण पावले
तर पोलिस ठाण्यात २३
पोलिस जळून मरण
पावले. पुढे अजून
जास्त हिंसक घटना
घडतील या भीतीने
गांधीजींनी चळवळ स्थगित केली. १० मार्च इ.स. १९२२मध्ये गांधीजींना राजद्रोहाच्या आरोपाखाली अटक
करण्यात आली व सहा
वर्षांचा तुरुंगवास ठोठावण्यात आला. इ.स. १९२४ मध्ये
दोन वर्षांच्या तुरुंगवासानंतर अपेंडिक्सच्या ऑपरेशनच्या कारणावरून त्यांची सुटका
करण्यात आली.
गांधीजींनी मग
मार्च इ.स. १९३० मध्ये
मिठावरील कराच्या विरोधात सत्याग्रहाची घोषणा केली आणि
त्याची परिणती प्रसिद्ध दांडी यात्रेत झाली. १२ मार्चला अहमदाबादहून निघालेली यात्रा, ६ एप्रिलला ४००
कि.मी.चा
(२५० मैल) प्रवास
करून दांडीला पोहोचली. हजारोंच्या संख्येने भारतीय
या यात्रेत सहभागी
झाले होते. ही
यात्रा इंग्रजांची भारतातील पाळेमुळे उखडण्याच्या प्रयत्‍नांमधील सर्वांत यशस्वी प्रयत्‍न ठरली. ब्रिटिशांनी उत्तरादाखल ६०,००० हून अधिक
लोकांना तुरूंगात डांबले.
३० जानेवारी १९४८
ला, दिल्लीच्या बिर्ला भवनच्या बागेतून लोकांबरोबर फिरत
असतांना गांधीजींची गोळी मारून हत्या
करण्यात आली. त्यांचा मारेकरू नथुराम गोडसे हा
एक पुरोगामी हिंदू
होता व त्याचे
संबंध जहालमतवादी हिंदू
महासभेशी होते. त्याच्या मते
पाकिस्तानला पैसे देऊन भारताला दुबळे
पाडण्यासाठी गांधीजी जबाबदार होते. गोडसे आणि त्याचा
सहकारी नारायण आपटे यांच्यावर खटला
दाखल करून त्यांना दोषी
ठरवण्यात आले. त्यांना १५
नोव्हेंबर १९४९ ला फाशी
देण्यात आली. गांधीजींच्या राजघाट
येथील समाधीवर ’हे
राम’ असे लिहिले
आहे. हे त्यांचे शेवटचे
शब्द होते
गांधीजीनी एकादश (अकरा) व्रतांचा स्वीकार केला
होता. ती पुढीलप्रमाणे. अहिंसा,
सत्य, अस्तेय, ब्रम्हचर्य, अपरिग्रह, शरीरश्रम, आस्वाद,
सर्वत्र भयवर्जन (निर्भयता), सर्वधर्म सामान्ताव्य (सर्वधर्म समभाव), स्वदेशी, स्पर्शभावना (अस्पृश्यतेचा त्याग).
निर्भयता या तत्वाला गांधीजी आधारभूत मानत.
त्यांच्यामते निर्भयतेमुळेच इतर तत्वांचे पालन
करता येऊ शकते.
